Sokollu Mehmet Paşa Külliyesi, görenleri büyülüyor. 1574 yılında Mimar Başı Mimar Sinan’a yaptırılan Külliye, İstanbul – Halep – Şam – Hicaz yolu üzerinde, Hac ve Ipek Yolu kervanlarının kesistigi noktada yer alan bir menzil külliyesi olarak insa edilmişti. Söz konusu bu eser, devrin kudretli sadrazamı Sokollu Mehmet Pasa tarafından 1574 yılında Mimar Başı Mimar Sinan’a yaptırılmıstır.
Payas’taki Külliye, Türk – Islam Mimarisi’nin en güzel ve en güzide eserlerinden birisidir. Insa tarihi, Mimar Sinan’ın “ustalık eserim” dedigi Edirne Selimiye Camii ile es zamanlı olması sebebiyle, bu nadide eser onun mimarlık birikiminin bir özetidir. Payas, Ipek Yolu ile Haleb’e gelen malların denize ulastıgı bir liman olarak, Kıbrıs ve Akdeniz ülkelerine sevk edildigi yer idi. Külliye bu güzergahı kullanan Hacı Kervanları ile ticaret kervanlarının, limanın ve askeri birliklerin emniyetini saglamak ve konaklamalarını karsılamak amacıyla II. Selim’in saltanat döneminde insa edilmis, Anadolun en büyük külliyesidir. Külliye, 13.000 m2 lık bir alana oturmustur, Külliye’yi olusturan ana omurga kuzey-güney dogrultusunda 48 dükkanlık ‘’Arasta’’ dır. Arasta dogusundan,‘’Han’’, ’’Tabhane’’, ’’Imaret’ e açılırken, batısından ise medresesi içinde bulanan‘’Cami’’, ’’Sübyan Mektebi’’ ve ‘’Kale’’ye açılmaktadır. Yine arasta içerisinden ulastıgımız batı kanadında bulanan ‘’Çifte Hamam’’ ise Külliye’nin yapı grubunu tamamlayıcı bölümüdür. Arasta’nın tam ortasında bulanan ‘’Dua Kubbesi’’ bütün yapıları kuzey-güney ve dogu-batı ekseninde birlestiren yapı ögesi olmustur.
Külliyenin günümüze saglam olarak gelen bir tane kitabe bulunmaktadır. Arastanın içinde bulunan hana giris saglayan taç kapının üst bölümündeki kitabenin çevirisi asagıda verilmistir:
“Alemin kendisi ile övündügü ve güzel ahlak sahibi Süleyman’ın oglu Sultan Selim’in veziri; Bu fani dünyanın geçici oldugunu anladı ve bayragının daimi olamadıgını ve bu dünyanın mihnetlerde bir cehennem oldugunu görerek; Allah rızası için bu hanı yapıp vakfetti ve böylece daha dünyada iken ahiretini mamur eyledi. Allah bu emsalsiz hayrı kabul ede, dogrusu bu ki böyle hayrı herkese nasip etmez. Bu eserin sahibi tarih düsürüp dedi: ben allah rızası için bu hanı yolcularına vakfettim.928H./1574M.(ebcet hesabı ile).
